Muhammed Hüseyin Şehriyâr ve Nizami Edebi Ekolü

Muhammad Husein Shahriar and Nizam Literary School

Abstract

Doğu şiirinin önde gelen simalarından biri olan ve edebiyat dünyasında Şehriyâr mahlasyla tanınan Seyyid Muhammed Hüseyin Behçet Tebrîzî, kaleme aldığı değerli eserleriyle yalnızca İran edebiyatında değil, Azerbaycan edebiyatının  gelişim sürecine de önemli katkılarda bulunmuştur. Şehriyâr, doğuştan sahip olduğu güçlü bir şiir yeteneği ve sanatsal sezgiyle klasik doğu edebiyatının kaynaklarını derinlemesine incelemiş, kendisinden önce yaşamış  büyük söz ustalarının mirasından faydalanmıştır.

Şairin edebî mirası değerlendirildiğinde, onun Sâdî, Hâfız, Nizâmî Gencevî ve Fuzûlî gibi klasik şairlerin sanatsal yolunun çağdaş devamcısı olduğu görülmektedir. Özellikle Azeri Türkçe[1]sinde yazdığı şiirlerde – Mollâ Penah Vâqif, Seyyid Azim Şirvânı  ve Mirzâ Alekber Sabir gibi öncü şairlerin etkileri  açıkça hissedilmektedir. Şehriyâr’ın şiiri, yalnızca yaşadığı dönemde değil, günümüzde de geniş okur kitlesinin ilgisini çekmeye devam etmektedir.

2008 yılında İran'da “Negâh” Yayınevi tarafından yayımlanan Divan'ının ön sözünde, Şehriyâr'ın şiir sanatına ve Fars edebiyatındaki üslup tasniflerine dair ileri sürdüğü fikirler dikkat çekicidir. O, Fars edebi geleneğinde üç ana şiir üslubunun bulunduğunu belirtmekte; bu bağlamda, Türkistan üslubu temelinde şekillenen Irak üslubundan ayrı bir kol olarak Azerbaycan şiir üslubunu tanımlamakta ve bu kolu “Nizâmî Ekolü” şeklinde adlandırmaktadır.

Şehriyâr'a göre, Azerbaycanlı şairlerin Fars şiir geleneğinin zenginleşmesindeki rolü büyüktür. Özellikle Irak-Azerbaycan şiir üslubu, Türkistan şiir anlayışına dayanmakta ve Nizâmî Gencevî'nin sanatı etrafında teşekkül eden müstakil bir edebi ekol meydana getirmektedir. Şehriyâr, bu üslubun yalnızca kişisel dehasının bir yansıması olmadığını, aynı zamanda Azerbaycan’ın tarihî kültürü, gelenekleri ve zengin folklor mirasından beslendiğini ifade etmektedir.

Şehriyâr'ın “Nizâmî Ekolü” olarak adlandırdığı Azerbaycan edebi ekoluna olan bağlılığı, onun sanatsal yaratıcılığında açık ve parlak biçimde kendini göstermektedir. Şairin eserlerinde yalnızca Nizâmî Gencevî değil, Katrân Tebrîzî, Hâkânî Şirvâni, Hümâm Tebrîzî, Evhedî-i Merâğâî ve Sâîb Tebrîzî gibi Azerbaycan edebiyatının önde gelen söz ustalarının etkileri de net bir biçimde izlenebilmektedir. Şehriyâr'ın Farsça şiir divanı incelendiğinde, onun ilham aldığı şairler arasında XIII. yüzyılın sonları ile XIV. yüzyılın başlarında yaşamış ünlü Azerbaycanlı sufi şair Evhedî-i Merâğî'nin de yer aldığı görülmektedir.

Bu makalede, Azerbaycan edebiyatının iki büyük siması – Nizâmî Gencevî ile Muhammed Hüseyin Şehriyâr – arasındaki şiirsel bağlar ve onların mensup oldukları edebî ekoller incelenmektedir. Yürüttüğümüz karşılaştırmalı analizler temelinde, Şehriyâr ile Nizâmî ekolünün değerli temsilcilerinden biri olan Evhedî-i Merâğî'nin şiirsel mirası arasındaki benzerlikleri ortaya koymaya çalıştık.

Anahtar kelimeler:  Şehriyâr, Nizâmî-i Gencevî, edebi üsluplar, Azerbaycan Edebi Ekolü, Evhedî-i Merâğâî.